История
Сут-Хол кожууннун тоогузунден
1941 чылдын март 12-де улуг кожууннарнын бичеледир эде организастаар дугайында ТАРН ТК-нын № 10(60) доктаалы уген соонда, Чоон-Хемчик кожуундан Сут-Хол кожууннун ангылап тургустанганы кошкун, быдаргай амыдыралдыг араттарнын бурунгаар хогжулдезинге улуг оскерилгелерни болдурган.
Чаа тургустунган кожуун девискээринге ынчангы архив документилери-биле сес суму турган. Оларга Улуг-Алаак (амгы Ак-Даш сумузу), Бора-Тайга, Кызыл-Тайга, Холчуктуг, Хор-Тайга, Сут-Хол, Алдан-Маадыр, Суг-Аксы сумуларны хамаарыштырган.
РСФСР-нин Тыва автономнуг областын ажылчы чоннар депутаттарынын область Совединин куусекчи комитеди 1961 чылдын апрель 13-те 116 дугаарлыг шиитпир ундурген. Ында «Тыва автономнуг областын. Сут-Хол болгаш Чаа-Хол районнарын дужурер... Сут-Хол районнун девискээрин Чоон-Хемчик районга дамчыдар» деп доктааткан. Ынчангаш 1961 чылдын апрель 13-тен эгелеп Сут-Хол район душкен. Ол «Сут-Хол» аттыг совхоз болу берген.
РСФСР-нин Дээди Совединин Президиуму 1983 чылдын апрель 25-те №5-92-2 Чарлык ундурген. Ында «Тыва АССР-нин Дээди Совединин Президиумунун Сут-Хел суур административтиг топтуг Сут-Хол району... тургустунганын бадылаар» деп доктааткан: Ынчангаш 1983 чылдын апрель 25-тен Сут-Хол кожуун катап тургустунган.
Сут-Хол кожуун Ада-чурттун Улуг дайзынынын уезинде тургустунгаш, 1941-61 чылдарда суму бурузунун девискээринге колхозтарны организастап, кошкун амыдыралдан коллективтиг, сууржун амыдыралче кирип, школаларны, ясли-садиктерни, салбыр эмчилерин, эмчи пунктуларын суму бурузунге тудуп тургузуп, сайзырадып, колхозтарнын топтринге машина-трактор станциязы (МТС), тараа урар шаннар складтар болгаш чуртталга бажыннары туттунуп эгелээн.
1948 чылдан эгелеп орус чон кожуун тову Суг-Аксы суурга хойу-биле кожуп кээп эгелээнинден, дургени-биле хогжуп топ кожуун эмнелгези, садиктер, спорт болгаш кожуун ортумак школа, ясли- музыка школазы, садыглар, столовая, почта, харылзаа черлери, банк, шериг комиссариады, ортке удур чер, культура бажыны, топ болгаш уруглар библиотекалары, халдавырлыг аарыглар-биле демисел чорудар станция, кожуп чоруур механизастаттынган тудуг организациязы, кожууннун суггарылга системазы болгаш районнун куусекчи комитеди. оон эргелелдери, килдистерде база район Соведи, кедээ Советтер тургустунуп, чаартынып тоогунун арыннарынга артып калган.
Сут-Хол район экономика талазы-биле дурген хегжулдени ап, сайзырап хой адырлыг биче колхозтар тургустунганда, 1961 чылда хенертен кодээ ажыл-агыйнын адырларын мооннеп, тускайлаан соонда кожуун душкен.
Кожуун орнунга 6 салбырлыг республикага база бир улуг «Сут-Хол» совхозун тургускан. 1971 чылга чедир чангыс совхоз болуп багай эвес ажылдап турган. Алдан-Маадырдан эгелээш Ишкинге чедир салбыр бурузунге сут-бараан фермалары ажылдап, ажаап алган тараалар ажыл-агыйнын топ шанынын складтарынга сынмайн турган.
Ажыл-агыйнын бурудулгеге бедик коргузуглерлиг болганы дээш, 1971 чылда Куш-ажылдын Кызыл Тук ордени-биле шаннаан.
Чоннун дилээ-биле «Сут-Хол» совхозундан 1971 чылда «Алдан-Маадыр» салбыры, 1988 чылда «Ишкин» совхоз Кызыл-Тайга суурун салбыр кылып албышаан ошку ажылдыг ажыл-агый кылдыр ангылаттынып чоруткан.
1990 чылдарнын эгезинде хегжулде албайн турган суурларны ангы-ангы ажыл-агыйлар кылдыр тургузар дугайында угланыышкынны берген соонда «Сут-Хел» совхозунун салбырлары бооп арткан Бора-Тайга «Сумбер-Уула» колхоз болуп, Алдан-Маадыр совхозундан Ак-Даш «Улуг-Алаак» совхозу болуп, Ишкин совхозундан «Кызыл-Тайга» совхозу тургустунган.
Экономика талазы-биле быжыг, бедик коргузуглуг чангыс совхоз турда, салбырлары болуп турган суурлар сайзырал албайн, ара туруп алган.
Ынчангаш, 1983 чылда «Сут-Хол» совхозунун баазазынга, Суг-Аксы суурну тову кылган, кожуунну катап тургусканы чоннун амыдыралынга улуг идигни берген. Кожуунну катап тургузарда Чоон-Хемчик кожуундан Баян-Тала Ийме сумуларнын девискээри, ажыл-агыйларын каттыштырган. Ындыг-даа болза ажыл-амыдырал аайы-биле ол чернин чонунга таарышпайн барганы-биле 1993 чылда Чоон-Хемчик кожуунче катап катчып чоруй барган. Кожуун катап тургустунган соонда албан организация черлери катап тургустунуп, чаа-чаа будурулгелер, албан черлери немешкен.
Сут-Хол кожуун Тыва Арат Республика уезинде.
Сут-Хол кожууну Чоон-Хемчик кожуундан чарлып, тускай кожуун болуп тургустунуп турган уези болза, герман фашистернин ССРЭ-же калчаалыы-биле халдап эгелээн уези 1941 чыл болуп турган.
ТАР-нын ажылчы чоннарынын 10 дугаар Улуг хуралынын декларациязын болгаш ТАРН ТК-нын 2 дугаар пленумунун доктаал шиитпирин кожууннун иштинге боттандырып, бугу ажылды дайын байдалынга чаарты тургузуп, маадырлыг Кызыл шеригге дузаламчыны кергузер талазы-биле элээн ажылдарны кожуунга чоруткан:
- 917 аьтты;
- оран камгалаарынын фондузунга 8,986 акшаны:
- танк садарынга 1,421 акшаны:
- 3580 акшанын облигациязын;
- 3 мун 60 хол хавын;
- 3 мун 89 янзы-буру хеп аймаан;
- 1 мун 27 елукту;
- 3189 акшаны;
- 1мун 43 баш малды;
- 1458 акшанын эт материалын ССРЭ-нин хостаткан районнарынын чонунга чоруткан.
Немец фашистиг эжелекчилерни чылча шаап турар маадырлыг Кызыл шеригге эт материал талазы-биле эки дузалап турар эштер болза: Сут-Хел сумузундан арат Ынаажык 7 аътты, 88 баш малды, 33 акшаны, 11 алгыны, 20 кил дук хол хавын берген.
Бо чуулду барымдаалааш эш Ынаажыкты Кызыл-Тук ордени-биле шаннаан. Ол ышкаш кожууннун иштинде эн мурнакчы, идекпейлиг эштер Чолдуй-оол, Толчунмаа, Комбу, Чулдум, Опанай, Лопсан-Балдан, Улар-оол ТАР-нын Хундулуг бижии-биле шаннаан.ТАР-нын
История
Сут-Хольский район расположен на северо-западной части республики. Он граничит на юге с Дзун-Хемчикским, на западе с Барун-Хемчикским, на востоке Чаа-Хольским кожуунами Республики Тыва, на севере с Республикой Хакасия.
Районный центр – село Суг-Аксы — расположен в средней части Сут-Хольского района (кожууна). Численность населения кожууна — 7933 человек(2016 г.)
Особенностью экономико-географического положения Сут-Хольского района (кожууна) является его отдаленность от центральных районов и столицы республики. Расстояние от районного (кожуунного) центра до столицы Республики Тыва – г.Кызыла составляет 286 км, а до ближайших железнодорожных станций – соответственно: 323 км (Абаза) и 730 км (Абакан). Основным средством сообщения, связывающим кожуун с другими кожуунами республики является автотранспорт.
В центральной части кожууна расположена Хемчикская котловина, на севере кожууна имеются высокие горы. Большая часть кожууна (51,0 %) занята лесами, в которых растут кедр, тополь, лиственница, береза, черемуха, осина, а также облепиха, смородина, голубика и другие. По площади занятой облепихой, плоды которой содержат большое количество витамина «С», кожуун занимает одно из ведущих мест в республике.
С запада на восток протекает река «Хемчик» с притоками «Алаш», «Ак», «Устуу-Ишкин», «Алдыы-Ишкин», «Шеле», «Теректиг», «Шом-Шум».
На территории кожууна на высоте 1814 метров над уровнем моря расположено горное пресноводное озеро «Сут-Холь», в котором разводятся: пелядь, омуль, монгольский хариус.
Основное направление кожууна – сельскохозяйственное.
Климат резко континентальный. Самая низкая наблюдавшаяся температура зимой — 50°С, средняя температура января – 30 градус ниже нуля. Зимний период длится около 180 дней. Котловинный характер рельефа района при общем преобладании зимой антициклонального режима способствует скоплению холодного воздуха в котловине и дополнительному его выхолаживанию.
Жаркое и сухое лето наступает в конце мая и длится 85 дней. Средняя температура июля +20 градусов, максимальная +38 градусов. Заморозков в течение лета не наблюдается. Весенние заморозки обычно заканчиваются в конце второй декады мая, но в отдельные годы они наблюдаются и в начале июня. Осенние заморозки начинаются в третьей декаде сентября, в отдельные годы в конце августа. Продолжительность теплого (температура выше +10 градусов) периода около 125 дней. В целом, климатические условия данного района отличается суровостью.
На территории района (кожууна) из разведанных месторождений полезных ископаемых, вовлечено в хозяйственный оборот обжиг извести в с. Алдан-Маадыр, а месторождение кирпичных глин в с. Ак-Даш планируется в ближайшие годы дать оборот.
Назад в раздел